Wirus HPV – szczepionki przeciwwirusowe

Wdrożone w krajach rozwiniętych programy szczepień przeciwko HPV spowodowały znaczny spadek liczby infekcji HPV. Szczepionki przeciw HPV stosowane są w ponad 80 krajach jako jeden z podstawowych elementów profilaktyki raka szyjki macicy oraz innych nowotworów wywoływanych przez wirusy HPV (ang. HPV-related).

HPV

Budowa szczepionki HPV

Szczepionki przeciwko HPV oparte są na głównym białku kapsydu wirusa –  L1, z którego tworzone są cząstki wirusopodobne, VLP (ang. Virus-Like Particles). Strukturalne podobieństwo L1-VLP do cząstek żywego wirusa zwiększa immunogenność opartych na nich szczepionek do tego stopnia, że zapewniają one dożywotnią odporność przeciwwirusową po jednorazowym podaniu. Wirusopodobne  L1-VLP indukują u biorcy szczepionki długowieczne komórki wytwarzające przeciwciała swoiste dla antygenu L1 wirusa.

Wady związane ze szczepionkami

Wadą szczepionek opartych na  L1-VLP jest ograniczenie neutralizujących właściwości przeciwciał prawie wyłącznie do typów HPV reprezentowanych w szczepionce, z niewielką ochronną reaktywnością  krzyżową w stosunki do innych typów wirusa. Stąd konieczność opracowania nowej generacji szczepionek VLP zapewniających trwałą odporność humoralną w stosunku szerokiego panelu HPV. Nadzieję budzi obecnie  alternatywna szczepionka przeciw HPV oparta na mniejszym białku kapsydu: L2, zawierającym konserwatywne epitopy, tzn. „uchwyty”, dla swoistych przeciwciał, zapewniające możliwość równoczesnej neutralizacji większej liczby typów HPV (epitop konserwatywny powtarza się u licznych typów HPV).

Interesujący wydaje się fragment L2 z epitopem RG1 stymulującym przeciwciało neutralizujące macierzysty typ wirusa i zapewniające umiarkowaną ochronę przed typami pokrewnymi.  Koncepcja  szczepionki nowej generacji polega na łączeniu epitopów L2 RG1 z różnych typów HPV na powierzchni szkieletu VLP.

Produkcja szczepionek przeciw HPV

W produkcji szczepionek przeciw HPV wykorzystuje się metody bioinżynierii. Białka L wchodzące w skład szczepionek uzyskiwane są na dużą skalę w zrekombinowanych komórkach drożdży lub owadów, w których ulegają ekspresji. Następnie z białek L tworzone są  VLP, zapewniające immunogenność preparatu i przedłużających czas trwania odpowiedzi układu odpornościowego biorcy. Szczepionki VLP zapobiegają uporczywej infekcji HPV, chroniąc  przed następowymi zmianami przednowotworowymi, a w przypadku braku leczenia, również nowotworami. Szczepionka natomiast nie leczy zmian indukowanych przez HPV, zaawansowanych w momencie szczepienia!

Dostępne wersje szczepionek przeciw wirusowi HPV

Stosowane obecnie rutynowo szczepionki przeciw HPV występują w wersji:  2-walentnej, 4-walentnej i 9-walentnej i zawierają cząstki VLP złożone z białka L1 kapsydu wybranych typów wirusa, odpowiednio: dwóch, czterech i dziewięciu. Wszystkie trzy chronią przed zakażeniem najsilniej onkogennymi typami wirusa: 16 i 18 i przed indukowanymi przez nie zmianami przednowotworowymi i nowotworami: szyjki macicy, sromu i pochwy;  rakiem prącia; rakiem odbytu oraz nowotworami głowy i szyi (w tym rakiem krtani) u osób obojga płci.

Dla kogo szczepionki przeciw wirusowi HPV?

Szczepionki bardziej złożone mają dokładnie określony, szerszy zakres działania. Są  przeznaczone do stosowania u dziewcząt i młodych kobiet oraz chłopców i młodych mężczyzn, optymalnie w okresie przewidywanej inicjacji seksualnej niosącej ryzyko zakażenia HPV.

Oczywiście są przydatne u osób starszych, u których redukują możliwość nowych zakażeń, gdyż nie posiadają własności terapeutycznych. Odsetek efektów niepożądanych po podaniu szczepionki jest minimalny, a objawy są niespecyficzne. Może wystąpić ból w miejscu wstrzyknięcia, zaczerwienienie, świąd, obrzęk, zmęczenie, ból głowy i mięśni. Przykładowo, w Australii w latach 2007-2017 na  9 mln zaszczepionych szczepionką czterowalentną zanotowano 4551 niepożądanych odczynów poszczepiennych, głównie miejscowych.

Szczepionki anty-HPV w Polsce

W Polsce dostępne są 3 różne szczepionki przeciw HPV, zarejestrowane do stosowania u osób w wieku powyżej 9 lat. Szczepionki nie powinny być podawane ciężarnym.

  • Szczepionka 2-walentna skierowana przeciw typom HPV-16 i HPV-18. Wskazania do szczepień, oparto na udowodnionej skuteczności szczepień u kobiet w wieku 15-25 lat oraz na immunogenności u dziewcząt i kobiet w wieku 9-25 lat. Szczepionka jest przeznaczona do profilaktyki zmian przednowotworowych narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu oraz raka szyjki macicy i raka odbytu, związanych przyczynowo z HPV-16 i HPV-18.
  • Szczepionka 4-walentna skierowana przeciw typom HPV 16, HPV-18, HPV-6 i HPV-11. Wskazania do szczepień oparto na udowodnionej skuteczności szczepień u kobiet w wieku 16-26 lat oraz immunogenności u dzieci i młodzieży w wieku 9-15 lat. Szczepionka jest podawana w profilaktyce zmian przednowotworowych narządów płciowych (szyjki macicy, sromu i pochwy) i odbytu; raka szyjki macicy, raka odbytnicy oraz brodawek narządów płciowych, tzw. kłykcin kończystych związanych z określonymi typami HPV (wysoko onkogennych HPV 16,18 oraz nisko onkogennych HPV-6, 11).
  • Szczepionka 9-walentna skierowana przeciw typom HPV 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58 do podawania kobietom i mężczyznom w wieku powyżej 9 lat w profilaktyce  zmian przednowotworowych oraz nowotworów narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu oraz brodawek narządów płciowych (nisko onkogenne HPV 6, 11) związanych przyczynowo z zakażeniem HPV typów uwzględnionych  w szczepionce.

Skuteczność szczepionek anty-HPV

Dane o skuteczności szczepionek anty-HPV mogą się różnić w zależności od źródła, ale są bardzo obiecujące. Po 10 latach programów szczepień przeciw HPV, w krajach prowadzących szczepienia odnotowano 90% redukcję liczby infekcji HPV typów: 6, 11, 16 i 18; prawie 90% redukcję przypadków dysplazji wysokiego stopnia i raka szyjki macicy i 90% redukcję zachorowań na brodawki narządów płciowych. Szacuje się, że szczepienie przeciwko HPV zapobiega nawet 90% nowotworów związanych z HPV.

Najogólniej, szczepienia przeciwko HPV zaleca się dziewczynkom i chłopcom w wieku 11 lub 12 lat, lecz serię szczepień można rozpocząć w wieku 9 lat. Ważne jest, by szczepienia obejmowały wszystkich, gdyż poza nowotworami charakterystycznymi dla płci (tu kobiety są narażone szczególnie), osoby obu płci zagrożone są nowotworami jamy ustnej, gardła i odbytu czy brodawkami narządów płciowych, a szczepienia ograniczają transmisję wirusa.  Dzieci, które rozpoczynają serię szczepień przed 15 rokiem życia, potrzebują dwóch dawek, szczepionki.  Osoby które otrzymały pierwszą dawkę w wieku powyżej15 lat stosowane są trzy dawki szczepionki.

W przypadku ludzi, nie zaszczepionych w optymalnym wieku, szczepienie przeciwko HPV zalecane jest do 26 roku życia. Szczepić można również osoby w wieku od 27 do 45 lat, niezaszczepione lub z niekompletnym cyklem szczepienia. Efektywność takiego postępowania jest słabsza ze względu na duże prawdopodobieństwo istniejącego już zakażenia, stąd szczepienia w tym wieku nie są wykonywane rutynowo.

Dr Tomasz Ochałek

Laboratoria Medyczne DIAGNOSTYKA