28/03/2022
Roztocza Dermatophagoides – główne źródła alergenu kurzu domowego
Symptomatyczne, że odkrycia roztoczy „dla alergologii” dokonano w Holandii, ojczyźnie prekursora mikroskopii Leeuwenhoek’a, który osobiście „odkrył” i pierwszy opisał roztocza domowe prawie 300 lat wcześniej (1693). Dość szybko wykazano potem, że roztocza z rodzaju Dermatophagoides są głównym źródłem alergenów kurzu domowego, opracowano metodę ich hodowli laboratoryjnej i produkcji ekstraktów diagnostycznych ich alergenów. Ponad 90% piśmiennictwa dotyczącego istotnych klinicznie uczuleń alergenami stawonogów dotyczy pięciu grup: roztoczy Dermatophagoides, Blomia i Euroglyphus oraz dwóch rodzajów owadów – karaluchów: Blatella i Periplaneta. 400 milionów lat upływających od momentu rozejścia się pajęczaków i owadów spowodowało, że większość ich białkowych alergenów jest tak różna, że u ludzi nie wywołują uczulenia krzyżowego.
Najgroźniejszą konsekwencją uczulenia na alergeny roztoczy jest astma. Zagrożenie jest całoroczne i w większości przypadków nieuświadamiane. Źródłem alergenów roztoczy są ich odchody, składające się masy kałowej powstałej głównie ze strawionego naskórka oraz z wydalonych fragmentów tkanek przewodu pokarmowego roztocza.
Podział alergenów roztoczy kurzu domowego
Roztocza należą do rzędu Astigmata, należącego do pajęczaków, obejmującego: roztocza domowe – (Pyroglyphidae) i cztery rodziny roztoczy spichrzowych, rozkruszków (Echimyopodidae, Acaridae, Glycyphagidae i Chortoglyphidae). W kurzu domowym zidentyfikowano szereg grup roztoczy, lecz za choroby alergiczne odpowiadają: D. pteronyssinus posiadający 17 zdefiniowanych alergenów molekularnych, D. farinae (27 alergenów), Euroglyphus maynei (5 alergenów) i dominujący w tropikach Blomia tropicalis (13 alergenów). Niekiedy w kurzu domowym rozpoznawane są również roztocze magazynowe (rozkruszki), zasiedlające normalnie gospodarstwa rolne, magazyny zbóż i ich przetworów, ziół, etc.: rozkruszek mączny, Acarus siro (1 alergen); Glycyphagus domesticus (1 alergen); Lepidoglyphus destructor (5 alergenów) i Tyrophagus putrescentior (5 alergenów).
Skład gatunkowy roztoczy mieszkaniowych zależy od strefy klimatycznej, w tym również od wysokości nad poziomem morza! Pożywienie nie stanowi dla roztoczy problemu. Półtora grama złuszczanego codziennie przez człowieka naskórka stanowi kilkumiesięczny zapas dla dziesiątków tysięcy roztoczy przez okres kilku miesięcy! Obliczono, że 150 mg naskórka wystarcza dla 3000 osobników na 2-3 miesięcy.
Roztocza kurzu domowego są niezauważalne (0,3-0,4 mm, czyli 300-400 mikrometrów). Uczulające cząstki ich odchodów, choć mikroskopijne (20 mikrometrów), są na tyle duże, by po kilku minutach od wzbicia w powietrze opadać, unikając wyłapywania przez domowe filtry powietrza. Alergeny obecne w odchodach roztoczy indukują u uczulonego specyficzną odpowiedź zależną od przeciwciał IgE (sIgE), odpowiedzialną za patomechanizm alergii.
Równolegle jednak, dzięki zwartości kwasów nukleinowych, lipidów, etc. o charakterze PAMP (ang. pathogen-associated molecular patterns), czyli tzw. wzorców molekularnych związanych z patogenami, cząstki odchodów roztoczy oddziałują na receptory Toll komórek układu odpornościowego i śródbłonka człowieka, wywołując miejscową, nieswoistą odpowiedź, prowadzącą do zapalenia śluzówki nosa i płuc, w konsekwencji do chronicznego nieżytu nosa i astmy.
Rozwój i optymalne warunki dla roztoczy kurzu domowego
Samice roztoczy dojrzewają po 3-4 miesiącach. Składają przeciętnie 30-50 jaj, w warunkach optymalnych nawet 100, w okresie kilkunastomiesięcznego życia. Krytyczne dla składu gatunkowego i liczby osobników roztoczy są parametry mikroklimatu domowego: wilgotność i temperatura powietrza. Optimum temperatury plasuje się pomiędzy 20-25oC. Optymalna wilgotność powietrza, istotniejsza niż temperatura, jest znaczna i wynosi 60-80%. Sezon grzewczy oparty na centralnym ogrzewaniu jest dla roztoczy dużym wyzwaniem.
W porównaniu do okresu namnażania, maja-sierpnia, liczba osobników spada wtedy dziesięciokrotnie z powodu obniżenia do kilkunastu procent względnej wilgotności pomieszczeń. Stosowanie nawilżaczy powietrza i odkurzaczy wodnych sprzyja więc nie tylko prawowitym lokatorom, lecz także niepożądanym sublokatorom. Roztocza domowe są wrażliwe na zimno (D. farinae ginie po 24 h w – 18oC), lecz dobrze znoszą chłód, przeżywając sześć tyg. w 6oC. W 51oC giną w ciągu 6 h. D. farinae dominuje w klimacie kontynentalnym, natomiast D. pteronyssinus preferuje klimat wilgotniejszy. Wodę zyskują roztocza na drodze biochemicznego rozkładu pożywienia, z wilgotnego pożywienia oraz wchłaniając parę wodną.
Najgorzej radzą sobie w nasłonecznionych, miejskich budynkach mieszkalnych z centralnym ogrzewaniem. Największe zagęszczenie osobników, przy najmniejszym zróżnicowaniu gatunkowym (90% Dermatophagoides) obserwuje się w pościeli (stąd objawy astmy oskrzelowej i kataru w nocy!), mniejsze zagęszczenie, przy większym zróżnicowaniu, w kurzu podłogowym, w którym liczba osobników spada w pobliżu źródeł ciepła.
Eliminacja roztoczy nie poprawia natychmiast komfortu osób uczulonych, ze względu na pozostałe w środowisku odchody pajęczaków. Profilaktyka uczulenia na roztocza sprowadza się, w skrócie, do: usuwania rezerwuarów kurzu i oczyszczania powietrza; ograniczanie źródła pożywienia przez częstą zmianę pościeli oraz utrzymywanie wilgotności względnej powietrza poniżej 60%.
Diagnostyka laboratoryjna uczulenia na roztocza
Diagnostyka laboratoryjna uczulenia na roztocza wykorzystuje pomiary IgE swoistej (sIgE) dla pełnego ekstraktu odchodów lub dla pojedynczych składników ekstraktu – realnie uczulających tzw. alergenów molekularnych (diagnostyka molekularna).
Najbardziej rozpoznawalnymi roztoczami kurzu domowego w Polsce są Dermatophagoides pteronyssinus, jedyny posiadacz polskiej nazwy: Skórożarłoczek skryty oraz D. farinae. Nazwy alergenów molekularnych obejmują: trzyliterowy trzon wywodzący się od łacińskiej nazwy rodzaju, pierwszą literę nazwy gatunkowej i liczbę porządkową: przykładowo Der p 1 czy Der f 1. W nazewnictwie alergenów molekularnych roztoczy zachowano spójność tak, by grupy alergenów 1, 2, 3, 4, 5 i 10 różnych gatunków zawierały cząsteczki o podobnych właściwościach.
Der p 1 i Der f 1 – alergeny silnie powiązane z astmą
Der p 1 i Der p 2 są silnie powiązane z astmą. Obniżenie stężenia Der p 1 z 13 μg/gram kurzu do 0,2 μg/g powodowało osłabienie objawów alergii. Stężenie Der f 1 w pomieszczeniach koreluje z nasileniem atopowego zapalenia skóry.
Der p 1 i Der f 1 wykazują 89 procentową homologię sekwencji aminokwasów. sIgE dla ich obu identyfikowano u 70 – 100% uczulonych na roztocza. Odgrywają dominującą rolę w reaktywności krzyżowej obu gatunków. Występują w kurzu w ilości do 100 μg/g. Kolejna para alergenów głównych D. pteronyssinus i D. farinae, o równie wysokiej reaktywności krzyżowej to, odpowiednio: Der p 2 i Der f 2. sIgE dla obu zidentyfikowano u 80 – 100% uczulonych na roztocza. W przypadku braku reaktywności sIgE w stosunku do Der p1 lub Der p 2, nie należy stosować odczulania pełnymi ekstraktami alergenów, gdyż zamiast tolerancji doprowadza to do dodatkowego uczulenia.
Der p 23 – indukujący astmę alergen D. pteronyssinus
Kolejnym alergenem głównym D. pteronyssinus jest indukujący astmę Der p 23, pochodzący z wyściółki jelita roztoczy. sIgE dla Der p 23 występuje u 74% uczulonych na roztocza. Pomiar sIgE dla Der p 23, obok sIgE dla Der p 1, Der p 2 i Der p 10 jest istotny przy kwalifikacji do swoistej immunoterapii alergii na roztocza kurzu domowego. Der p 10, tropiomiozyna, posiada homologi u D. farinae (Der f 10) i Blomia tropicalis (Blo t 10). „Archaiczna” (konserwatywna) sekwencja Der p 10 powoduje, że swoista dla niego sIgE rozpoznaje również tropomiozynę pasożytniczego nicienia (Ascaris), krewetek i karalucha, prowadząc do uczuleń krzyżowych na tak odległe systematycznie organizmy.
Leczenie uczulenie na roztocza kurzy domowego, polegające na odczulaniu (immunoterapii) jest wysoko specjalistyczną metodą pozostającą w gestii alergologów, natomiast leczenie objawowe może być prowadzone przez lekarzy pierwszego kontaktu.
Dr Tomasz Ochałek
Laboratoria Medyczne DIAGNOSTYKA