18/03/2022
W trzech równoległych tekstach o podobnej, ale nie identycznej strukturze, zatytułowanych: Alergia na pyłek drzew, Alergia na pyłek traw i Alergia na pyłek chwastów opisane zostaną te trzy zwyczajowo wyróżniane kategorie alergii pyłkowej. Teksty zwierają niewielkie powtórzenia zapewniające im autonomię w obrębie cyklu. Tekst niniejszy traktowany jest jako wprowadzenie. Łącznie teksty stanowią czteroczęściową całość, będącą suplementem cyklu Alergia I – V (https://diag.pl/lekarz/aktualnosci), katalogu oferty alergologicznej Diagnostyki, w którym dość szczegółowo opisano założenia laboratoryjnej diagnostyki alergii opartej na pomiarach in vitro stężenia alergenowo-swoistej IgE, z uwzględnieniem algorytmów angażujących alergeny molekularne. W najnowszym cyklu celowo pominięto powszechnie dostępny opis objawów alergii na pyłki, akcentując charakterystykę alergenów molekularnych, których wprowadzenie do diagnostyki otworzyło zupełnie nowe możliwości diagnostyczne i prognostyczne, warte propagowania wśród lekarzy i pacjentów.
Alergia na pyłki na przestrzeni lat
Pierwszy profesjonalnych opis alergii na pyłki, sądząc z okresu nasilenia objawów, pyłki traw, został przedstawiony w 1819 r. na posiedzeniu Towarzystwa Medycznego i Chirurgicznego w Londynie, jako okresowa „choroba oczu i klatki piersiowej”, powodująca kichanie oraz swędzenie nosa i oczu, łagodzone przez sześciotygodniową izolację w szczelnie zamkniętym domu. Nieznacznie młodszy termin „gorączka sienna” (ang. hay fever) wiązał się z ówczesnym przekonaniem, że przyczyną wspomnianych dolegliwości jest drażniący organizm zapach letniego siana.
Pyłek jako przyczyna gorączki vel kataru siennego (letniego) został wskazany około połowy XIX stulecia. Jednakże z nieznanych powodów lepiej oddający istotę choroby termin – „gorączka pyłkowa” nie zyskał uznania. W latach 60. XIX stulecia powszechnie akceptowanymi terminami w środowisku medycznym i prasie stały się „katar sienny” i „astma sienna”, dotyczące choroby, jak uważano, prawie całkowicie, ograniczonej do wyższych warstw społecznych.
W drugiej połowie XIX wieku katar sienny zaczął być wręcz popularny w USA. Zaczęły powstawać stowarzyszenia osób cierpiących na tę dolegliwość – oczywiście odpowiednio zamożnych, jak Amerykańskie Stowarzyszenie Gorączki Siennej oraz uzdrowiska specjalizujące się w leczeniu chorych, z najbardziej znanym ulokowanym w Północnych Apallachach. Jako ciekawostkę można wspomnieć, że zalecaną pod koniec XIX wieku metodą leczenia kataru siennego był dym tytoniowy przetrzymywany w ustach i wydmuchiwany przez nos.
Diagnostyka chorób alergicznych
Laboratoryjną metodą diagnostyki chorób alergicznych (diagnostyki in vitro) jest pomiar we krwi obwodowej pacjenta stężenia alergenowo-swoistej IgE (sIgE). Jej obecność wskazuje uczulający alergen, a związek z objawami klinicznymi uczulenia po ekspozycji na alergen, stanowi przesłankę dla rozpoznania alergii z prawdopodobieństwem proporcjonalnym do stężenie sIgE. Pomiar sIgE in vitro jest uważany za komplementarny do diagnostyki ambulatoryjnej opartej na testach skórnych, SPT (ang. skin prick test).
Laboratoryjne badania sIgE
Laboratoryjne badania sIgE są łatwiej dostępne niż badania ambulatoryjne i w odróżnieniu od nich w pełni bezpieczne. Nie wymagają przygotowania w postaci odstawienia leków przeciwhistaminowych i steroidowych stosowanych miejscowo i systemowo. W odróżnieniu od testów skórnych opartych wyłącznie na ekstraktach alergenowych, wykorzystują zdefiniowane alergeny molekularne, przez co zapewniają nieosiągalne dotąd możliwości diagnostyczne i pełną standaryzację. Jako badanie z wyboru, zlecane są u małych dzieci, osób w trakcie leczenia lekami przeciwhistaminowymi lub steroidowymi oraz osób z defektami i chorobami skóry.
Laboratoryjna diagnostyka alergii na pyłki roślin, polegająca na pomiarach sIgE, opiera się na testach klasycznych, wykorzystujących ekstrakty pyłku (tzw. ekstrakty źródła alergenu) oraz na testach najnowszej generacji, opartych na alergenach molekularnych. Tym mianem określane są scharakteryzowane biochemicznie i strukturalnie składniki ekstraktów źródła alergenu (np. pyłku rośliny), stanowiące rzeczywiste przyczyny uczulenia: bezobjawowego i manifestującego się klinicznie. W każdym ekstrakcie źródła alergenu (klasycznym alergenie diagnostycznym) znajduje się kilka (lub więcej) potencjalnie uczulających składników i dopiero ich wskazanie pozwala na ustalenie prawdziwej przyczyny alergii i w konsekwencji, skuteczną i nieobciążającą swoistą terapię. Ze względu na decydującą rolę w diagnostyce, alergeny molekularne coraz częściej określane są po prostu jako alergeny, podczas gdy alergeny w znaczeniu poprzednim określane są jako ekstrakty źródła alergenu.
Alergeny molekularne i ekstrakty źródeł alergenu
Diagnostyczne ekstrakty źródeł alergenu i alergeny molekularne wykorzystywane są in vitro w testach pojedynczych (oznaczenie jednej sIgE w teście, monoplex) lub jako elementy paneli, czyli platform multipleksowych pozwalających na równoczesny pomiar wielu sIgE (najczęściej 10 lub 20, niekiedy nawet kilkuset!) Duża liczba elementów w zestawach alergenów molekularnych wynika z konieczności uwzględnienia wszystkich istotnych diagnostycznie składników molekularnych danego źródła alergenu, co pozwala na uzyskanie większej ilości informacji o znaczeniu diagnostycznym, klinicznym, terapeutycznym, prognostycznym, etc.
Preparaty alergenów molekularnych
Preparaty alergenów molekularnych zawierać mogą naturalne, wysoko czyszczone cząsteczki alergenu, wtedy nazwa symbolu alergenu poprzedzona jest literą n lub cząsteczki uzyskane w procesie inżynierii białek, czyli alergeny rekombinantowe, oznaczone literą r, występujące w formach glikozylowanych lub pozbawionych reszt cukrowych. Modyfikacje glikozylacji pozwalają na eliminację wypływu na wynik oznaczenia ze strony nieswoistych składników węglowodanowych glikoprotein, które określane są jako CCD (ang. cross-reactive carbohydrate determinants). CCD, niekiedy identyczne w alergenach z bardzo odległych źródeł, same nie są immunogenne (czyli nie stymulują swoistych dla siebie IgE), lecz zawyżają wyniki pomiarów sIgE in vitro wykonywanych przy użyciu pełnych ekstraktów alergenowych zwierających niekiedy znaczne ilości CCD.
Diagnostyka oparta na alergenach molekularnych pozwala na różnicowanie uczulenia pierwotnego, współuczulenia na różne alergeny i wskazywanie reakcji krzyżowych wynikających z podobieństw biochemicznych alergenów. Stała się absolutnie niezbędnym elementem obowiązujących algorytmów diagnostycznych alergii, choć, co trzeba podkreślić, łącznie z klasycznymi testami wykorzystującymi ekstrakty alergenowe i niekiedy w połączniu z testami skórnymi.
Dr Tomasz Ochałek
Laboratoria Medyczne DIAGNOSTYKA