Alergia na pyłek drzew

Pyłki drzew są trzecim, po trawach i roztoczach kurzu domowego, najważniejszym źródłem alergenów mimo, iż pochodzą jedynie od ok. 100 gatunków drzew okryto i nagonasiennych. Alergia na pyłki drzew rzadko daje objawy ze strony układu oddechowego i prowadzi do astmy. Znajomość powiązań taksonomicznych między gatunkami uczulających drzew pozwala na domniemywanie reaktywność krzyżowej gatunków spokrewnionych, posiadających homologiczne alergeny gatunkowo (i rodzajowo) specyficzne.

alergia

Niniejszy tekst poświęcony alergii na pyłki drzew jest jednym z trzech tekstów o podobnej strukturze, poświęconych alergii na pyłki drzew, traw i chwastów poprzedzonych wspólnym wstępem. Łącznie stanowią czteroczęściową  całość będącą w zamierzeniu suplementem cyklu Alergia I – V (https://grupadiagnostyka.pl/edukacja-i-rozwoj/), łączącego ogólny opis zasad laboratoryjnej diagnostyki alergologicznej in vitro ze szczegółowym przedstawieniem oferty badań alergologicznych wykonywanych w Diagnostyce.

Gatunki drzew uczulających najczęściej występujące w Polsce

W kraju, istotne dla diagnostyki alergologicznej drzewa należą do rzędów Fagales, Bukowców (buk, brzoza, dąb olcha, leszczyna); Jasnotowców,  Lamiales (jesion, ligustr); Sosnowców, Pinales (cyprys, jałowiec, cedr japoński) i Srebrnikowców, Proteales (jawor, platan).  Nierównomierne  rozmieszczenie alergennych drzew silnie wpływa na lokalne profile uczuleniowe, na większych obszarach zależne od różnic klimatycznych.

Najczęściej uczulają przedstawiciele rodziny Brzozowatych, rodzajów: Alnus (olcha), Betula (brzoza), Carpinus (grab), Corylus (leszczyna)  oraz z rodziny Bukowatych, rodzajów: Fagus (buk) i Quercus (dąb). Rekordzistami są: brzoza, olcha i  leszczyna, wykazujące duży stopień reaktywności krzyżowej. Pylenie leszczyny rozpoczyna się w końcu grudnia lub na początku stycznia i trwa do kwietnia, olcha (olsza) pyli w marcu. Okres pylenia brzozy rozpoczyna się w końcu marca, wraz z pierwszymi liśćmi, po około dwóch tygodniach osiąga maksimum zanika w początku maja. Lata o niskiej i wysokiej produkcji pyłku występują naprzemiennie. Na pylenie brzozy nakłada się pylenie graba, potem pylą dąb i buk (kwiecień/maj). Nasi przedstawiciele uczulających Oliwkowatych to pylący w maju jesion oraz ligustr, krzew pylący w czerwcu-sierpniu. Drzewa z rodziny Platanowatych: jawor i platan pylą w kwietniu-maju produkując wielką ilość ziaren pyłku. Roczna ilość pyłku w powietrzu różni się w zależności od pogody, a głównym czynnikiem decydującym jest temperatura. Widoczny jest trend w kierunku coraz wcześniejszego początku okresu pylenia.

Diagnostyka alergii na pyłek drzew

Laboratoryjna diagnostyka alergii na pyłek drzew, polegająca na pomiarach in vitro antygenowo-specyficznej IgE (sIgE), opiera się na testach klasycznych, wykorzystujących diagnostyczne ekstrakty pyłku (tzw. ekstrakty źródła alergenu) oraz na testach najnowszej generacji, opartych na alergenach molekularnych. Szerszy opis diagnostyki  laboratoryjnej alergii, w tym jej najnowszej wersji – diagnostyki molekularnej, znajduje się w cyklu Alergia I – V .

Najważniejsze alergeny molekularne pyłków drzew należą do kilku, tzw. rodzin alergenów, czyli grup białek o podobnej strukturze molekularnej, charakterze biochemicznym i roli  fizjologicznej, homologów pochodzących od  różnych gatunków. Najistotniejszy alergen danej rodziny określany jest jako alergen prototypowy. Homologia, czyli podobieństwo struktury alergenów w obrębie rodziny, powoduje, że uczulenie alergenem jednego gatunku rośliny generuje sIgE, która wywołuje reakcję alergiczną po kontakcie z homologiem z tej samej rodziny alergenów lecz z  innego gatunku rośliny.

Alergeny główne i panalergeny drzew

Alergeny odpowiedzialne za ponad 50% przypadków uczulenia danym źródłem alergenu noszą nazwę alergenów głównych. Alergeny specyficzne dla gatunku, określane są mianem alergenów  gatunkowo specyficznych. Nazwa alergenu molekularnego składa się: z trzech pierwszych liter łacińskiej nazwy rodzajowej rośliny, pierwszej litery nazwy gatunkowej i cyfry ilustrującej kolejność odkrycia alergenu. Alergen główny brzozy, łac. Betula verrucosa, to:  Bet v 1.

Przeciwieństwem alergenów specyficznych dla gatunku czy rodzaju rośliny są panalergeny, czyli alergeny powszechne w materiale roślinnym bez względu na przynależność  systematyczną, odpowiedzialne za reaktywność krzyżową sIgE wykluczającą  wskazanie źródła uczulenia. Głównymi panalergenami drzew są  alergeny z rodziny polkalcyn –  białek wiążących wapń i  profilina, składnik cytoszkieletu. Panalergeny uniemożliwiają poprawną interpretację wyników testów uzyskiwanych przy pomocy ekstraktów źródeł alergenów.

Poniżej zestawiono dobrane orientacyjnie alergeny główne i panalergeny pyłku drzew, stanowiące istotną przyczyną alergii na terenie Polski. Podano nazwę rodziny alergenów/funkcję fizjologiczną, odsetek  uczulonych (o ile jest znany), u których stwierdza się obecność sIgE dla danego alergenu sIgE oraz status alergenu (alergen główny/mały).

Brzozowate

Olcha (Alnus glutinosa)

  • Aln g 1 – PR-10 (rodzina Bet v 1); 100%  uczulonych; alergen główny
  • Aln g 4  – polkalcyna; 18% uczulonych; panalergen.

Brzoza (Betula verrucosa, B. pendula)

  • Bet v 1 – PR-10 (rodzina Bet v 1); 95%  uczulonych; alergen główny
  • Bet v 2 – profilina; 22% uczulonych; panalergen
  • Bet v 6 – reduktaza izoflawonowa; 32% uczulonych; alergen mały.

Grab ( Carpinus betulus)

  • Car b 1 – PR-10 (rodzina Bet v 1); odsetek uczulonych nie podawany.

Leszczyna (Corylus avellana)

  • Cor a 1  – PR-10 (rodzina Bet v 1); 100%  uczulonych; alergen główny
  • Cor a 2 –  profilina; panalergen
  • Cor a 9 – białko spichrzowe 11S; 86% uczulonych; alergen główny.

Bukowate

Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)

  • Fag s 1 – PR-10 (rodzina Bet v 1); odsetek uczulonych nie podawany
  • Fag s 2 – profilina, odsetek uczulonych nie podawany, panalergen
  • Fag s 4 – polkalcyna, odsetek uczulonych nie podawany, panalergen.

Oliwkowate

Jesion (Fraxinus excelsior)

  • Fra e 1 – białko podobne do Ole e 1 (Ole e 1-like protein); 87% uczulonych; alergen główny.

Ligustr (Ligustrum vulgare)

  • Lig v 1 –  białko podobne do Ole e 1 (Ole e 1-like protein); 58% uczulonych; alergen główny.

Platanowate

Platan kolonlistny (Platanus acerifolia)

  • Pla a 1 – roślinna inwertaza;  87.50%  uczulonych; alergen główny.

Charakterystyka pyłków drzew

Pyłek drzew brzozowatych i bukowatych

Pyłek Brzozowatych i Bukowatych  jest w Polsce jedną z najczęstszych przyczyn zimowej/wiosennej alergii układu oddechowego. Zawiera niewielką liczbę silnie reagujących krzyżowo alergenów homologicznych. Głównymi alergenami pyłku drzew indukującymi sIgE praktycznie u wszystkich osób z klinicznymi objawami alergii są  białka związane z patogenezę (PR-10), których prototypem jest Bet v 1 brzozy. U Brzozowatych należą tu homologi Bet v 1:  Aln g 1 olchy; Car b 1 grabu i Cor a 1 leszczyny; u Bukowatych: Fag s 1 buka czy Que a 1 z dębu.

Identyfikacja u uczulonych sIgE dla tych antygenów pozwala na wskazanie wąskich  jednostek taksonomicznych alergizujących drzew, do gatunku włącznie. Do polkacyn uczulających do 10% osób z alergią na drzewa, reagujących krzyżowo z homologami z odległych botanicznie roślin, należą:  Bet v 3 i Bet v 4 brzozy, Aln g 4 olchy, Car b 4 graba, Fag s 4 buka, czy  Que a 4 dębu. Obecność sIgE dla tych alergenów nie pozwala na wskazanie źródła pierwotnego uczulenia i wyklucza zasadność swoistej immunoterapii. Do rodziny proflin należą Bet v 2 brzozy, Aln g 2 olchy, Car b 2 grabu, Cor a 2 leszczyny, Fag s 2 buka i Que a 2 dębu. Reagujące z nimi sIgE obecne są u uczulonych na pyłki innych roślin. sIgE dla profilin jest obecna u 10-20% uczulonych na pyłki brzozy przy czym odsetek ten jest wyższy na obszarach, w których głównym czynnikiem uczulającym są pyłki traw. U uczulonych na pyłki drzew profiliny mogą powodować wtórną alergię na pokarmy pochodzenia roślinnego (owoce, warzywa etc.).

Pyłek drzew platanowatych

Najważniejszym alergenem pyłku platana klonolistnego, przedstawiciela polskich Platanowatych jest Pla a 1, natomiast  Pla a 3  ( z rodziny nsLTP) wykazuje reaktywność krzyżową z Pru p 3 z brzoskwini. Najważniejszym alergenem jesionu jest  Fra e 1, ligustru Lig v 1,  obie cząsteczki homologiczne z prototypowym alergenem rodziny Oliwkowatych, Ole e 1. Homologi Ole e 1, przykładowo, tymotki  (Phl p 11) czy babki lancetowatej (Pla l 1) odpowiadają za reaktywność krzyżową oliwkowatych z pyłkiem traw i chwastów.

Pyłek drzew brzozowatych

Występująca w 7 gatunkach brzoza jest najsilniej uczulającym drzewem wczesnym w Polsce. Alergia objawia się katarem i zapaleniem spojówek. Wariant alergii związany z obecnością sIgE dla Bet v 1 rzadko prowadzi do rozwoju astmy oskrzelowej. Wykazano, że w grupie osób jednocześnie nadwrażliwych na pyłki trzech drzew wcześnie kwitnących: leszczyny, olchy i brzozy,  95% jest pierwotnie uczulonych przez brzozę, a tylko 5% przez pozostałe dwa gatunki. W Europie najwyższy odsetek uczuleń na brzozę, wyznaczony w oparciu o odsetek osób z sIgE dla Bet v 1, wykazano w Szwecji; w oparciu o testy skórne (pełne ekstrakty pyłku), w Szwajcarii – 54%. Polska, ze względu na północno-wschodnie położenie należy do krajów o stosunkowo dużej częstości uczulenia na brzozę.

Wspomniane już alergeny z rodziny PR-10 Bukowców, wykazują tylko 38% homologię sekwencji aminokwasów pomiędzy rodzinami Brzozowatych i Bukowatych, ale już ponad 63% homologię w obrębie każdej z tych rodzin. Z klinicznego punktu widzenia wskazuje to na potrzebę identyfikacji przynajmniej po jednym alergenie reprezentatywnym dla każdej z rodzin: Bet v 1 dla Brzozowatych i Que a 1 dębu dla Bukowatych. Homologi  Bet v 1 są obecne w pokarmach roślinnych, z roślin odległych botanicznie od wiatropylnych drzew, co przyczynia się do uczulenia krzyżowego, a w konsekwencji  do alergii na pokarmy roślinne, najczęściej w postaci zespołu alergii jamy ustnej, z ang. OAS. Dotyka ona 70% uczulonych pierwotnie na Bet v 1, u których objawy występują po spożyciu, przykładowo: jabłek, marchwi, orzechów laskowych czy owoców pestkowych (np. brzoskwini). W zespole brzozowo-byliczo-selerowym pierwotne uczulenie pyłkiem brzozy lub bylicy powoduje reakcję po kontakcie z alergenami selera.

Ze względu na dość skomplikowany obraz powiązań między alergenami molekularnymi: specyficznymi dla gatunku/rodzaju i panalergenami poszczególnych źródeł alergenów, tylko równoczesne zlecenie identyfikacji  sIgE dla dobranych alergenów pozwala w przekonujący sposób ustalić przyczynę pierwotnego uczulenia, przewidzieć reakcje krzyżowe istniejących sIgE i zdecydować o możliwości wdrożeniu immunoterapii swoistej lub jedynie leczenia objawowego,  a także prognozować ewolucję objawów klinicznych i możliwe powikłania.

Dr Tomasz Ochałek

Laboratoria Medyczne DIAGNOSTYKA